اگرچه تعداد واقعى شعراى دوره دوم از حدّ شمارش خارج است ولى در میان این عده هستند، شاعرانى که کلام و شعر آنان از استحکام و ظرافت هنرى بسیار بالایى بر خوردار و داراى مقامى بس رفیع مىباشند.
قبل از معرفى شاعران مشهور دوره دوم، ذکر این نکته خالى از لطف نیست که خصوصیت مشترک تمام اشعار این دوره در آنست که همه شاعران آن، سخن خویش را با حمد و ثنا و منقبت خداوند بزرگ، رسولگرامى اسلام، بزرگان و اولیاءالله آغاز مىکنند و این ویژگى در شعر کلاسیک تا آخرین مراحل زمانى آن ادامه مىیابد.
بطور مثال \"ملا فاضل\" که در \"مند\" سکونت داشته، سررشته سخن را اینگونه به دست گرفته است:
من که سبحن الذى اسرى اول یات (یاد) کنان
گوهر بهر دهن وقف هما(همان)ذات کنان
صد درود و صد سلام پیشکش سوغات کنان
بلکن گون راهنما خضر ملاقات کنان
\"ملا قاسم\" برادر کوچک \"ملا فاضل\" نیز شعر پند آمیز خویش را اینگونه آغاز مىکند:
هرسحرگاه دست بندان پیش شاهین قادر ءَ
من اول صبحدم ءَ گون خاتم پیغمبرءَ
دیلن قربانت چهار یاران ابوبکر و عمر
حضرت عثمان غنى و مرتضى اى حیدرءَ
دوره دوم شعر کلاسیک بلوچى در حدود 200 تا 250 سال را در برمىگیرد. به این دوره دورة ملاها نیز اطلاق مىگردد. این ملاها که در مدارس دینى به فراگیرى علوم دینى مىپرداختند علاوه بر تسلط به زبان مادرى خویش بر زبانهاى فارسى و عربى نیز تسلط و تبحر ویژهاى داشتند. در اشعار این عده بیشتر گویش غربى زبان بلوچى مشاهده مىشود که دلالت بر محل سکونت آنها یعنى \"مکران\" دارد. از میان این شعرا، \"ملا فاضل رند\"، \"ملا قاسم رند\" (برادر کوچک ملا فاضل)، \"ملا بهادر\"، \"ملا ابراهیم\"، \"ملابوهیر\" و \"ملااسماعیل پهلابادى\" سرآمد دیگران مىباشند. علاوه برآن در این دوره مىتوان از شعراى نام آور دیگر همچون \"ملک دینار میروارى\"، \"عبدالکریم میروارى\"، \"شفیع جان خارانى\"، \"شیرجان ازچاغى\"، \"بجّار مرى\"، \"رحم على\"، \"مست توکلى\"، \"جام دُرّک\" شاعر معروف مناطق مرکزى بلوچستان و بالاخره شاعر نام آور مناطق بگتى، \"جوانسال بگتى\"، که هرکدام در دوره خویش شهره آفاق بودند، نیز نام برد.
مجموعه اشعار \"جام درک\" بنام \"درچین\"، سرودههاى \"ملافاضل\" بنام \"شب چراگ\" و اشعار \"ملا قاسم\" بنام \"پهکین اشرفى\" به اهتمام \"آقاى بشیر احمد بلوچ\" تدوین و به چاپ و نشر رسیده است و اشعار \"ملا بهادر\"، \"ملا ابراهیم\" و \"ملا بوهیر\" و تنىچند از سایر شاعران این دوره توسط \"غوث بخش صابر\" جمع آورى گردیده و به چاپ رسیدهاند.
\"آقاى میر محمد یوسف گچکى\"، \"بیاض ملک دینار\" و \"آقاى عبدالرزاق نادر\" مجموعه اشعار \"عبدالکریم میروارى\" را جمع آورى کرده و به نشر سپردهاند.
همچنین \"آقاى میرعبدالله جان جمالدینى\" اشعار \"شیرجان\" را تحت عنون \"مرگ ومینا\" و \"میر متها خان مرى\" مجموعه سرودههاى \"جام درک\" را به اردو ترجمه منظوم نموده است.
علاوه برآن \"آقاى مرى\" شرح مبسوطى بر زندگى و شعر \"مست توکلى\" و \"رحم على\" نوشته است. در این شرح، وى به انتخاب و توضیح اشعار حماسى شاعران نامبرده در نبرد مریها با انگلیس پرداخته است.
\"میرمحمد اشرف سربازى\" نیز با تلاش و جدیت تمام دیوان \"ملا عبدالله پشین\" را جمع آورى و تدوین کرده و به چاپ رسانده است.
\"عطا شاد\" و \"میر گلزارخان مرى\" نیز هرکدام به فراخور سلیقه شخصى خویش مجموعه اشعار \"ابراهیم جوانسال بگتى\" را جمع آورى و چاپ نمودهاند که مورد پسند و توجّه تمام محققان و ادیبان و مجامع علمى، فرهنگى قرارگرفته است.
در اینجا ما از ذکر مشروح و مبسوط دورههاى اول و دوم شعر کلاسیک بلوچ به علت بیم از اطاله کلام پرهیز مىنماییم و گرنه این ادوار در نظر دانشمندان و عامه مردم از دورههاى پر بار و درخشان اوج و تعالى شعر و ادب بلوچى به شمار مىرود. اگر حتّى به ذکر تنها یکایک شعرا همراه با ترجمه یکى از سرودههاى آن بپردازیم بازهم سخن به درازا خواهد کشید بدین سبب بهتر است تنها به ذکر شناسنامه مختصرى از هر شاعر اکتفا و بسنده شود.
بررسي شعر شاعران روحاني استان سيستان و بلوچستان
شعر شاعران استان سيستان و بلوچستان را از جهت بررسي « موضوع شعر شاعران روحاني اهل سنت» مورد پژوهش و بحث قرار داده‌ام، بدواً مقدمه و پيش گفتاري درباره لسان شعر بيان شده و در فصل بعدي راجع به راه يافتن لغات عربي و اردو درزبان فارسي بحث شده است و اندكي هم در مورد كلمات اصيل فارسي كه اردو زبانان در محاورات و نوشتجات خويش به كار مي‌برند، گفتگو صورت گرفته است. آنگاه قبل از ورود به بحث اصلي كه موضوع پژوهش هست، كلياتي را درباره‌ي شعر بلوچ كه به طور تيتروار ذيلاً بيان مي‌گردد به بحث كشيده‌ام:
- بلوچ كثرت خواهي در مسائل مادي و معنوي دارد.
- آغاز تحصيلات ديني بلوچ‌ها در مكتب‌خانه‌ها و مدارس ديني با شعر همراه است.
- از بدو تولد تا دم مرگ زندگي آنها با شعر عجين هست به گونه‌اي كه مي‌توان گفت: « زبان اين قوم يعني زبان شعر.»
- وابستگي‌هاي روستايي ، قومي و قبيله‌اي در شعر بلوچ به چشم مي‌خورد.
- شعر مكران ( بلوچستان مركزي) با زبان فارسي آميخته است.
- آثار شعر بلوچي كه اكثراً شفاهي است از طريق نقل سينه به سينه به نسل‌هاي بعدي منتقل شده است.
- شعر بلوچي ساده و داراي روشني بيان است و مناظر اطراف خود را توصيف مي‌كند.
- شعر حماسي بلوچ شامل قصايدي از جنگ‌هاي قبيله‌هاي بزرگ مانند: رندولاشاري و رندو كلمتي است.
- نهايتاً اينكه ، خمير مايه‌ي شعر روحانيون بلوچ، مايه‌هاي مشترك اسلامي، تعليمات ديني و مذهبي ، مدرح و نعت پيامبر ص و اهل بيت (ع) و با رگه‌هايي از عرفان همراه است. و اگر كسي بخواهد قوم بلوچ را بشناسد ، يكي از راههاي مهم آن، همين موضوعاتي است كه درباره‌ي آنها شعر سروده است.
موضوع اصلي اين مقاله« بررسي شعر شاعران بلوچ» - (روحانيون بلوچ) – هست كه از جهت موضوعات با عنوان‌هاي ذيل مورد بحث قرار گرفته است:
- توصيف منطقه‌ي جغرافيايي .
- اشعار كتيبه‌هاي موجود بر سنگ قبرها، مزارات اولياءالله و....
مدح و نعت پيامبر (ص) ، خلفا ، ائمه فقهي ، اهل بيت (ع) و اولياءالله و توسل به آنان.
- بيان مصايب، مشكلات و دردهاي اجتماعي مردم و مسلمانان .
- انقلاب اسلامي ايران و مناسبت‌هاي آن.
- تبليغ دين و مذهب
- توصيف دشمنان ملت و اسلام.
- همراهي زمان و مكان و به روز بودن شعر روحانيون بلوچ
